Σάββατο 28 Απριλίου 2007
MOBBING - ΗΘΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ
Posted on Απριλίου 28, 2007 by ΣΠΙΘΑΣ
Η Κοινωνία σε δεσμά. Οι οθόνες στο μαύρο.
Η βία, η μαμμή της ιστορίας μας, κυρίαρχη.
Η Παιδεία στο σκοτάδι.
Οι εργαζόμενοι, αθέμιτα άοπλοι, απομονωμένοι.
Οσο το ήθος δεν είναι στο επίκεντρο και το..
"παν μέτρον άνθρωπος εστί", αγνοείται,
όλοι οι δρόμοι, οι παράδρομοι και οι διάλογοι οδηγούν στο πουθενά.
Σπίθας
From the book "Mobbing"
Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΒΙΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗΣ
"..και η συστηματική προσπάθεια, που αφορά στην προσωπική αποσταθεροποίηση και ταπείνωση κάποιου εργαζόμενου, με σκοπό την υποβάθμιση του, έως και ψυχικής εξόντωσης ή την εκδίωξή του, χωρίς την χρήση φυσικής βίας"
Η συγγραφέας του βιβλίου είναι ψυχίατρος, εξειδικευμένη ως θυματολόγος στην Γαλλία και την Αμερική. Μέσα από την εξειδίκευσή της, μελέτησε και ερεύνησε το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης, την προσπάθεια δηλαδή χειραγώγησης έως και ψυχικής εξόντωσης κάποιου χωρίς την χρήση φυσικής βίας. Το 1998 παρουσίασε πρώτη φορά τα συμπεράσματά της σε βιβλίο (που κυκλοφορεί και στα Ελληνικά με τίτλο «Ηθική παρενόχληση: Η κρυμμένη βία στην καθημερινή ζωή»), το οποίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία και πυροδότησε μεγάλη συζήτηση και αποκαλύψεις τόσο σε επίπεδο φαινομένων του ιδιωτικού βίου, όσο και του δημόσιου. Σύλλογοι και συνέδρια «στήθηκαν» με επίκεντρο τα ζητήματα της κρυμμένης βίας στους εργασιακούς χώρους, και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γαλλίας υπέβαλε πρόταση σχετικού Νόμου στο Κοινοβούλιο το 2001.
Δύο χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου, η Hirigoyen εξέδωσε ένα δεύτερο, που εστιάζει ειδικότερα στα φαινόμενα παρενόχλησης και βίας στο εργασιακό περιβάλλον. Το υλικό γι αυτήν την έρευνα της δόθηκε πλουσιοπάροχα, εκτός από τους άμεσα «θεραπευόμενούς» της, από ανθρώπους που ευαισθητοποιήθηκαν και κατέθεσαν τις μαρτυρίες τους δι αλληλογραφίας μαζί της, αλλά και από στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους οι γιατροί εργασίας, τα συνδικάτα και άλλοι εμπλεκόμενοι που πλέον αναγνωρίζουν το πρόβλημα.
Κατ αρχήν η συγγραφέας σπεύδει να αποφύγει παρεξηγήσεις και καταχρήσεις του διαπραγματευόμενου ζητήματος. Ασφαλώς και ο χώρος της εργασίας είναι ένα πεδίο πολλαπλών πιέσεων, αντιθέσεων, άγχους και ματαιώσεων. Το ζήτημα όμως της παρενόχλησης συνιστά μια ιδιαίτερη συμπεριφορά, που η διευκρίνησή του απασχόλησε συλλόγους, κόμματα, κοινοβούλιο. Η ίδια η συγγραφέας προτείνει τον ορισμό της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας ως «κάθε καταχρηστική συμπεριφορά (χειρονομία, λόγος, συμπεριφορά, στάση..) που προσβάλλει με την επανάληψη ή την συστηματοποίησή της, την αξιοπρέπεια ή την ψυχική ή σωματική ακεραιότητα ενός ατόμου, βάζοντας σε κίνδυνο την εργασία του ή υποβιβάζοντας το εργασιακό κλίμα».
Στο πλαίσιο του ορισμού της ηθικής παρενόχλησης δεν εντάσσονται το άγχος στην δουλειά, οι συγκρούσεις ανοικτές ή υπόγειες, η άμεση κακομεταχείριση από ανώτερα στελέχη προς όλους τους υφισταμένους, οι κακές συνθήκες εργασίας και οι άλλες μορφές άμεσης βίας. Τα παραπάνω ασφαλώς δεν στερούνται καθόλου σοβαρών επιπτώσεων στους εργαζόμενους αλλά δεν συνιστούν στοιχεία ηθικής παρενόχλησης. Το ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης κατέχει μια ιδιαίτερη θέση, λόγω της νομικής του υπόστασης από παλιά αλλά και της φύσης του. Η συγγραφέας το εντάσσει διπλά και στην άμεση βία και στην ηθική παρενόχληση.
Η βία, η μαμμή της ιστορίας μας, κυρίαρχη.
Η Παιδεία στο σκοτάδι.
Οι εργαζόμενοι, αθέμιτα άοπλοι, απομονωμένοι.
Οσο το ήθος δεν είναι στο επίκεντρο και το..
"παν μέτρον άνθρωπος εστί", αγνοείται,
όλοι οι δρόμοι, οι παράδρομοι και οι διάλογοι οδηγούν στο πουθενά.
Σπίθας
From the book "Mobbing"
............................................
Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΒΙΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗΣ
"..και η συστηματική προσπάθεια, που αφορά στην προσωπική αποσταθεροποίηση και ταπείνωση κάποιου εργαζόμενου, με σκοπό την υποβάθμιση του, έως και ψυχικής εξόντωσης ή την εκδίωξή του, χωρίς την χρήση φυσικής βίας"
.....................................................
- "το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης, την προσπάθεια δηλαδή χειραγώγησης έως και ψυχικής εξόντωσης κάποιου χωρίς την χρήση φυσικής βίας."
- "είναι η προσωπική αποσταθεροποίηση και ταπείνωση κάποιου εργαζόμενου, με διάφορους «ασαφείς» τρόπους, με σκοπό την υποβάθμιση ή την εκδίωξή του"
........
Η συγγραφέας του βιβλίου, που αναφέρομαι πιο κάτω, M. F. Hirigoyen, είναι ψυχίατρος και εξειδικευμένη θυματολόγος.
Δίνει βαρύνουσα σημασία, στο βιβλίο της, στην ιδιαιτερότητα του εργασιακού καθημερινού φαινομένου, που αφορά στη διάρκεια και στην επαναληπικότητα του, ενώ αντιπαρέρχεται το ζήτημα της «σκοπιμότητας» ή όχι εκ μέρους του δράστη ή των δραστών και εστιάζει την έρευνάς της, κυρίως, στο ζήτημα της διάρκειας και της επανάληψης των παρενοχλητικών πράξεων.
...........................................
Marie-France Hirigoyen:
Ηθική παρενόχληση στο χώρο εργασίας, Πατάκης, (Αθήνα, 2002)
Η συγγραφέας του βιβλίου είναι ψυχίατρος, εξειδικευμένη ως θυματολόγος στην Γαλλία και την Αμερική. Μέσα από την εξειδίκευσή της, μελέτησε και ερεύνησε το φαινόμενο της ηθικής παρενόχλησης, την προσπάθεια δηλαδή χειραγώγησης έως και ψυχικής εξόντωσης κάποιου χωρίς την χρήση φυσικής βίας. Το 1998 παρουσίασε πρώτη φορά τα συμπεράσματά της σε βιβλίο (που κυκλοφορεί και στα Ελληνικά με τίτλο «Ηθική παρενόχληση: Η κρυμμένη βία στην καθημερινή ζωή»), το οποίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία και πυροδότησε μεγάλη συζήτηση και αποκαλύψεις τόσο σε επίπεδο φαινομένων του ιδιωτικού βίου, όσο και του δημόσιου. Σύλλογοι και συνέδρια «στήθηκαν» με επίκεντρο τα ζητήματα της κρυμμένης βίας στους εργασιακούς χώρους, και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γαλλίας υπέβαλε πρόταση σχετικού Νόμου στο Κοινοβούλιο το 2001.
Δύο χρόνια μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου, η Hirigoyen εξέδωσε ένα δεύτερο, που εστιάζει ειδικότερα στα φαινόμενα παρενόχλησης και βίας στο εργασιακό περιβάλλον. Το υλικό γι αυτήν την έρευνα της δόθηκε πλουσιοπάροχα, εκτός από τους άμεσα «θεραπευόμενούς» της, από ανθρώπους που ευαισθητοποιήθηκαν και κατέθεσαν τις μαρτυρίες τους δι αλληλογραφίας μαζί της, αλλά και από στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους οι γιατροί εργασίας, τα συνδικάτα και άλλοι εμπλεκόμενοι που πλέον αναγνωρίζουν το πρόβλημα.
Η ηθική παρενόχληση στο χώρο της εργασίας
Κατ αρχήν η συγγραφέας σπεύδει να αποφύγει παρεξηγήσεις και καταχρήσεις του διαπραγματευόμενου ζητήματος. Ασφαλώς και ο χώρος της εργασίας είναι ένα πεδίο πολλαπλών πιέσεων, αντιθέσεων, άγχους και ματαιώσεων. Το ζήτημα όμως της παρενόχλησης συνιστά μια ιδιαίτερη συμπεριφορά, που η διευκρίνησή του απασχόλησε συλλόγους, κόμματα, κοινοβούλιο. Η ίδια η συγγραφέας προτείνει τον ορισμό της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας ως «κάθε καταχρηστική συμπεριφορά (χειρονομία, λόγος, συμπεριφορά, στάση..) που προσβάλλει με την επανάληψη ή την συστηματοποίησή της, την αξιοπρέπεια ή την ψυχική ή σωματική ακεραιότητα ενός ατόμου, βάζοντας σε κίνδυνο την εργασία του ή υποβιβάζοντας το εργασιακό κλίμα».
Η Hirigoyen αντιπαρέρχεται το ζήτημα της «σκοπιμότητας» ή όχι εκ μέρους του δράστη ή των δραστών, και εστιάζει κυρίως στο ζήτημα της διάρκειας και της επανάληψης των παρενοχλητικών πράξεων.
Ακολουθεί μια αναφορά στο τι είναι και τι δεν είναι παρενόχληση:
Στο πλαίσιο του ορισμού της ηθικής παρενόχλησης δεν εντάσσονται το άγχος στην δουλειά, οι συγκρούσεις ανοικτές ή υπόγειες, η άμεση κακομεταχείριση από ανώτερα στελέχη προς όλους τους υφισταμένους, οι κακές συνθήκες εργασίας και οι άλλες μορφές άμεσης βίας. Τα παραπάνω ασφαλώς δεν στερούνται καθόλου σοβαρών επιπτώσεων στους εργαζόμενους αλλά δεν συνιστούν στοιχεία ηθικής παρενόχλησης. Το ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης κατέχει μια ιδιαίτερη θέση, λόγω της νομικής του υπόστασης από παλιά αλλά και της φύσης του. Η συγγραφέας το εντάσσει διπλά και στην άμεση βία και στην ηθική παρενόχληση.
Τι είναι ηθική παρενόχληση
Τι συνιστά λοιπόν ηθική παρενόχλησης στη δουλειά;
Σε γενικές γραμμές αυτά που περιγράφει η συγγραφέας, είναι η προσωπική αποσταθεροποίηση και ταπείνωση κάποιου εργαζόμενου, με διάφορους «ασαφείς» (γι αυτό και δύσκολο να καταγγελθούν εξ αρχής) τρόπους, με σκοπό την υποβάθμιση ή την εκδίωξή του. Οι λόγοι και οι τρόποι με τους οποίους κάποιος γίνεται θύμα μιας τέτοιας συμπεριφοράς, υπακούν σε κάποιους κατ αρχήν γενικούς κανόνες. Στο βιβλίο βρίσκουμε συνεχώς ιστορίες-μαρτυρίες που εξηγούν τις παρατηρήσεις και συμπεράσματα της συγγραφέως. Επιγραμματικά, σημειώνει ότι οι λόγοι της παρενόχλησης κάποιου είναι η διαφορετικότητά του (από τα σεξουαλικές του προτιμήσεις έως τον τρόπο που σκέφτεται), η ζήλεια και ο ανταγωνισμός (η συγγραφέας σημειώνει ότι αυτό το συναίσθημα κακώς αγνοείται από τις πολιτικές επιστήμες), ο φόβος για ό,τι δεν ελέγχουμε, η περιφρούρηση ανομολόγητων «μυστικών» (μια ομάδα εργαζόμενων μπορεί να παρενοχλήσει όποιον δεν ενταχθεί στις μικροαπάτες που κάνουν όλοι).
Οι τρόποι να πληγώσεις τον παρενοχλούμενο; Η απομόνωση (κυρίαρχος μηχανισμός), οι παράλογη ανάθεση υπερβολικών καθηκόντων, η χρησιμοποίηση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, η επιδίωξη να χάσει το θύμα την αίσθηση της ευθυκρισίας (όλα φαίνονται τόσο ανεξήγητα και υπερβολικά που αναρωτιέται αν είναι ο ίδιος «στα καλά του»).
Η συγγραφέας μας παραθέτει εκτεταμένους καταλόγους εχθρικών συμπεριφορών που συνιστούν παρενόχληση, διακρινόμενες σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Προσβολές των συνθηκών εργασίας, απομόνωση και άρνηση επικοινωνίας, προσβολές στην προσωπική αξιοπρέπεια, και βία- λεκτική, σωματική ή σεξουαλική. Η επιλογή των συμπεριφορών, εξαρτάται εν πολλοίς από την ιεραρχική θέση του δράστη. Παρενόχληση μπορεί να ασκηθεί από τον ιεραρχικά ανώτερο (58%), ομάδα συναδέλφων συμπεριλαμβανομένων των ανωτέρων (29%), συναδέλφους (12%) και από υφιστάμενο (1%). Για την παρενόχληση από τον ανώτερο, αναφέρονται και τρείς υποκατηγορίες: η διαστροφική (σκοπός η εξόντωση του θύματος ή η ανάδειξη της εξουσίας του θύτη), η στρατηγική (σκοπός η εξώθηση σε παραίτηση) και η θεσμική (που συνήθως έχει στόχο το σύνολο των υφισταμένων).
Αξιοπρόσεκτη η διαφορά δημόσιου και ιδιωτικού τομέα: στο δημόσιο η απόλυση ή παραίτηση δεν γίνονται τόσο εύκολα, με αποτέλεσμα τέτοιες καταστάσεις να διαρκούν για χρόνια, ενώ στον ιδιωτικό τομέα σπάνια κρατούν περισσότερο από έναν χρόνο γιατί το θύμα τελικά αποχωρεί..
Τι μπορεί να γίνει;
Το σίγουρο είναι ότι σ αυτές τις καταστάσεις δεν μπορεί το πληττόμενο άτομο να τα βγάλει πέρα μόνο του! Χρειάζεται διαμεσολαβητές. Από το ίδιο το εργασιακό περιβάλλον, τα συνδικάτα, επιτροπές επιθεώρησης, γιατρούς εργασίας, διευθυντές ανθρώπινου δυναμικού, ειδικούς συμβούλους. Απ έξω, δικηγόροι, οικογενειακοί γιατροί, ψυχίατροι, εθελοντές σύμβουλοι, σύλλογοι και οργανισμοί. Διαβάζουμε για την Γαλλία μια άνθηση συλλόγων και εθελοντικών οργανισμών κυρίως από παλιούς συνδικαλιστές που ασχολούνται με την υποστήριξη και καθοδήγηση των θυμάτων ηθικής παρενόχλησης.
Οι δικηγόροι συνήθως καλούνται μετά το σπάσιμο της σύμβασης εργασίας, σε περίπτωση που το θύμα αποφασίζει να διεκδικήσει αποζημίωση. Γενικά πάντως τα θύματα δεν είναι ικανοποιημένα από την νομική επαγγελματική βοήθεια και προτιμούν τους συλλόγους.
Μια «νομική» συμβουλή της ίδιας της συγγραφέως, είναι η καταγραφή των «παράδοξων» και «αφύσικων» παρενοχλητικών γεγονότων (μαγνητοφώνηση, εξασφάλιση μαρτυριών τρίτων, φωτοαντίγραφα εγγράφων) εκ μέρους του θύματος, καθώς και επισημοποίηση οποιασδήποτε επικοινωνίας με τους θύτες (συστημένες επιστολές, πρωτοκολλημένα έγγραφα), έτσι ώστε να διευκολυνθεί η νομική απόδειξη σε περίπτωση προσφυγής στον νόμο, αλλά και η διάσωση της εικόνας των «σώων φρένων» από τον περίγυρο (τα παραδείγματα από μαρτυρίες θυμάτων αναδεικνύουν πολύ γλαφυρά αυτήν την αναγκαιότητα).
Η πρόληψη και οι Νόμοι
Η συνειδητοποίηση του προβλήματος προχωρεί ως φαίνεται, αλλά οι προσωπικές λύσεις είναι δύσκολες όταν το κακό έχει ήδη συμβεί. Η εμπλοκή του ατομικού με το συλλογικό κάνει τις διαμεσολαβήσεις περίπλοκες, και συνήθως η διεκπεραίωση συνίσταται σε απομάκρυνση του θύματος και παραμονή του θύτη στη θέση του. Προστασία ίσως για το θύμα, αλλά ουσιαστικά αποτυχία της απόδοσης δικαιοσύνης. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να λάβουν γενναία μέτρα (που σε κάποιες περιπτώσεις θα παραβλάψουν την «αποτελεσματικότητά» τους στον οικονομικό ανταγωνισμό) και οι σύλλογοι, τα συνδικάτα, οι γιατροί και οι δικηγόροι οφείλουν να ευαισθητοποιηθούν επαρκώς γι αυτά τα φαινόμενα. Για τις επιχειρήσεις η συγγραφέας κάνει κάποιες προτάσεις οργάνωσης και ευαισθητοποίησης, με κεντρικό άξονα την σύνταξη ενός θεμελιώδους «εσωτερικού νόμου» και την ειδική εκπαίδευση ατόμων στη διοίκηση προσωπικού που θα λειτουργούν ως δικλείδες εμπιστοσύνης. Καλύτερα να μην χρειαστούν οι εξωτερικές διαμεσολαβήσεις, αλλά κι αυτές όταν χρειαστούν, πρέπει να είναι επαρκείς και προστατευτικές. Συχνά ακόμη και μετά την νομική δικαίωση τα θύματα εξακολουθούν να υποφέρουν από μεγάλες δυσκολίες στην επανένταξη, γιαυτό και τονίζεται ότι η νομική ομπρέλα που πρέπει να ανοιχτεί για το ζήτημα, πρέπει να είναι κάτι πολύ περισσότερο από διεκδίκηση αποζημιώσεων. Οφείλει να δρά στην κατεύθυνση της πρόληψης.
Στη Γαλλία για πρώτη φορά το 2001 εισήχθη η έννοια της ηθικής παρενόχλησης στον εργατικό κώδικα. Υπήρξαν και εκκρεμούν ακόμη ζητήματα ορισμού και περιεχομένου της. έννοιάς της. Σε πρώτη φάση πάντως συμπεριλήφθηκε στην έννοια του εργατικού ατυχήματος, και πολλές παραιτήσεις εργαζόμενων επαναπροσδιορίστηκαν ως απολύσεις από τα δικαστήρια. Αλλα προβλήματα που παραμένουν είναι η «αποδειξιμότητα» των καταγγελιών και η προστασία των μαρτύρων από την πιθανή εκδίκηση της εργοδοσίας.
Οι τρόποι να πληγώσεις τον παρενοχλούμενο; Η απομόνωση (κυρίαρχος μηχανισμός), οι παράλογη ανάθεση υπερβολικών καθηκόντων, η χρησιμοποίηση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, η επιδίωξη να χάσει το θύμα την αίσθηση της ευθυκρισίας (όλα φαίνονται τόσο ανεξήγητα και υπερβολικά που αναρωτιέται αν είναι ο ίδιος «στα καλά του»).
Η συγγραφέας μας παραθέτει εκτεταμένους καταλόγους εχθρικών συμπεριφορών που συνιστούν παρενόχληση, διακρινόμενες σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Προσβολές των συνθηκών εργασίας, απομόνωση και άρνηση επικοινωνίας, προσβολές στην προσωπική αξιοπρέπεια, και βία- λεκτική, σωματική ή σεξουαλική. Η επιλογή των συμπεριφορών, εξαρτάται εν πολλοίς από την ιεραρχική θέση του δράστη. Παρενόχληση μπορεί να ασκηθεί από τον ιεραρχικά ανώτερο (58%), ομάδα συναδέλφων συμπεριλαμβανομένων των ανωτέρων (29%), συναδέλφους (12%) και από υφιστάμενο (1%). Για την παρενόχληση από τον ανώτερο, αναφέρονται και τρείς υποκατηγορίες: η διαστροφική (σκοπός η εξόντωση του θύματος ή η ανάδειξη της εξουσίας του θύτη), η στρατηγική (σκοπός η εξώθηση σε παραίτηση) και η θεσμική (που συνήθως έχει στόχο το σύνολο των υφισταμένων).
Αξιοπρόσεκτη η διαφορά δημόσιου και ιδιωτικού τομέα: στο δημόσιο η απόλυση ή παραίτηση δεν γίνονται τόσο εύκολα, με αποτέλεσμα τέτοιες καταστάσεις να διαρκούν για χρόνια, ενώ στον ιδιωτικό τομέα σπάνια κρατούν περισσότερο από έναν χρόνο γιατί το θύμα τελικά αποχωρεί..
Τι μπορεί να γίνει;
Το σίγουρο είναι ότι σ αυτές τις καταστάσεις δεν μπορεί το πληττόμενο άτομο να τα βγάλει πέρα μόνο του! Χρειάζεται διαμεσολαβητές. Από το ίδιο το εργασιακό περιβάλλον, τα συνδικάτα, επιτροπές επιθεώρησης, γιατρούς εργασίας, διευθυντές ανθρώπινου δυναμικού, ειδικούς συμβούλους. Απ έξω, δικηγόροι, οικογενειακοί γιατροί, ψυχίατροι, εθελοντές σύμβουλοι, σύλλογοι και οργανισμοί. Διαβάζουμε για την Γαλλία μια άνθηση συλλόγων και εθελοντικών οργανισμών κυρίως από παλιούς συνδικαλιστές που ασχολούνται με την υποστήριξη και καθοδήγηση των θυμάτων ηθικής παρενόχλησης.
Οι δικηγόροι συνήθως καλούνται μετά το σπάσιμο της σύμβασης εργασίας, σε περίπτωση που το θύμα αποφασίζει να διεκδικήσει αποζημίωση. Γενικά πάντως τα θύματα δεν είναι ικανοποιημένα από την νομική επαγγελματική βοήθεια και προτιμούν τους συλλόγους.
Μια «νομική» συμβουλή της ίδιας της συγγραφέως, είναι η καταγραφή των «παράδοξων» και «αφύσικων» παρενοχλητικών γεγονότων (μαγνητοφώνηση, εξασφάλιση μαρτυριών τρίτων, φωτοαντίγραφα εγγράφων) εκ μέρους του θύματος, καθώς και επισημοποίηση οποιασδήποτε επικοινωνίας με τους θύτες (συστημένες επιστολές, πρωτοκολλημένα έγγραφα), έτσι ώστε να διευκολυνθεί η νομική απόδειξη σε περίπτωση προσφυγής στον νόμο, αλλά και η διάσωση της εικόνας των «σώων φρένων» από τον περίγυρο (τα παραδείγματα από μαρτυρίες θυμάτων αναδεικνύουν πολύ γλαφυρά αυτήν την αναγκαιότητα).
Η πρόληψη και οι Νόμοι
Η συνειδητοποίηση του προβλήματος προχωρεί ως φαίνεται, αλλά οι προσωπικές λύσεις είναι δύσκολες όταν το κακό έχει ήδη συμβεί. Η εμπλοκή του ατομικού με το συλλογικό κάνει τις διαμεσολαβήσεις περίπλοκες, και συνήθως η διεκπεραίωση συνίσταται σε απομάκρυνση του θύματος και παραμονή του θύτη στη θέση του. Προστασία ίσως για το θύμα, αλλά ουσιαστικά αποτυχία της απόδοσης δικαιοσύνης. Οι επιχειρήσεις οφείλουν να λάβουν γενναία μέτρα (που σε κάποιες περιπτώσεις θα παραβλάψουν την «αποτελεσματικότητά» τους στον οικονομικό ανταγωνισμό) και οι σύλλογοι, τα συνδικάτα, οι γιατροί και οι δικηγόροι οφείλουν να ευαισθητοποιηθούν επαρκώς γι αυτά τα φαινόμενα. Για τις επιχειρήσεις η συγγραφέας κάνει κάποιες προτάσεις οργάνωσης και ευαισθητοποίησης, με κεντρικό άξονα την σύνταξη ενός θεμελιώδους «εσωτερικού νόμου» και την ειδική εκπαίδευση ατόμων στη διοίκηση προσωπικού που θα λειτουργούν ως δικλείδες εμπιστοσύνης. Καλύτερα να μην χρειαστούν οι εξωτερικές διαμεσολαβήσεις, αλλά κι αυτές όταν χρειαστούν, πρέπει να είναι επαρκείς και προστατευτικές. Συχνά ακόμη και μετά την νομική δικαίωση τα θύματα εξακολουθούν να υποφέρουν από μεγάλες δυσκολίες στην επανένταξη, γιαυτό και τονίζεται ότι η νομική ομπρέλα που πρέπει να ανοιχτεί για το ζήτημα, πρέπει να είναι κάτι πολύ περισσότερο από διεκδίκηση αποζημιώσεων. Οφείλει να δρά στην κατεύθυνση της πρόληψης.
Στη Γαλλία για πρώτη φορά το 2001 εισήχθη η έννοια της ηθικής παρενόχλησης στον εργατικό κώδικα. Υπήρξαν και εκκρεμούν ακόμη ζητήματα ορισμού και περιεχομένου της. έννοιάς της. Σε πρώτη φάση πάντως συμπεριλήφθηκε στην έννοια του εργατικού ατυχήματος, και πολλές παραιτήσεις εργαζόμενων επαναπροσδιορίστηκαν ως απολύσεις από τα δικαστήρια. Αλλα προβλήματα που παραμένουν είναι η «αποδειξιμότητα» των καταγγελιών και η προστασία των μαρτύρων από την πιθανή εκδίκηση της εργοδοσίας.
